Rowecki Stefan Paweł, pseud.: Radecki, Jan, Inżynier, Rakoń, M. Torwid, Grabica, Tur, Kalina, Grot, krypt.: R., S.R. (1895–1944), generał dywizji WP, dowódca Armii Krajowej, działacz niepodległościowy, autor prac z dziedziny wojskowości. Ur. 25 XII w Piotrkowie, był synem Stefana Leona (1865–1930), urzędnika Tow. Kredytowego Ziemskiego, i Zofii z Chrzanowskich, bratem Stanisława (ur. 1901), adwokata, doradcy prawnego komendy głównej Związku Walki Zbrojnej–Armii Krajowej, po wojnie działacza ZBoWiD.
Jako uczeń 8-klasowego Gimnazjum Męskiego (pierwszego polskiego gimnazjum prywatnego w Piotrkowie założonego w r. 1906 przez inż. Narcyza Jacobsona) R. na przełomie 1910/11 r. stanął na czele zastępu skautów. Jego kolegami szkolnymi byli m. in. późniejszy działacz socjalistyczny Zygmunt Zaremba, późniejszy działacz komunistyczny Tadeusz Żarski oraz szczególnie mu bliski, jeden z przywódców III powstania śląskiego, Tadeusz Puszczyński, pseud. Wawelberg. Działania podejmowane przez zastęp R-ego obok kształtowania charakteru i ćwiczenia sprawności fizycznej miały także na celu oddziaływanie na opinię publiczną. Od r. 1912 mieszkał R. w Warszawie i uczył się w Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda. W r. 1913 będąc w Piotrkowie zorganizował akcję protestacyjną (zniszczenie dekoracji miasta) podczas obchodów 300-lecia panowania domu Romanowów. W Warszawie R. wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich (PDS), przyjął tu pseud. Radecki; utrzymywał też kontakty z organizacją «Zarzewie». Przedostawszy się przez «zieloną granicę», wziął udział w kursie instruktorskim PDS w Rabce w dn. 3–25 I 1914 (komendantem kursu był Michał Żymierski), a 8 II stanął na czele zorganizowanego przez siebie zastępu w wymienionej szkole. Jako instruktor PDS prowadził wykłady z zakresu fortyfikacji, umocnień polowych, broni i materiałów wybuchowych. W lipcu 1914 po raz drugi przekradł się przez kordon graniczny, by wziąć udział w kolejnym kursie instruktorskim PDS w Nowym Sączu.
Wraz z innymi uczestnikami kursu R. 2 VIII 1914 znalazł się w Krakowie i wstąpił do formujących się kompanii strzeleckich. Na front wyruszył w grupie Mieczysława Trojanowskiego, pseud. Ryszard, 7 VIII 1914. Był początkowo dowódcą pierwszej sekcji pierwszego plutonu pierwszej kompanii V batalionu, a następnie p.o. dowódcy plutonu. Chrzest bojowy przeszedł w potyczce pod Ostrowcami 19/20 IX 1914 (opisał ją pt. Wyprawa na Ostrowce w: „Legiony na polu walki”, Piotrków 1916 s. 193–7). Odbył wszystkie kampanie I Brygady Legionów. Był trzykrotnie ranny, uczestniczył w słynnej szarży oficerów 5 p.p. «zuchowatych» w bitwie pod Kostiuchnówką 6 VII 1916. W Legionach był R. od grudnia 1914 dowódcą plutonu, od 1 I 1915 (tę datę podaje Enc. Wojsk.) podporucznikiem. Pod koniec służby pełnił funkcję adiutanta 5 p.p. R. był nieobecny podczas tzw. kryzysu przysięgowego, po wyjściu ze szpitala 11 VII 1917 dołączył do kolegów osadzonych w Beniaminowie. Na zebraniu internowanych oficerów 8 IX t.r. opowiedział się za wstępowaniem do organizowanej przez Niemców Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht). Wyszedł z Beniaminowa 3 I 1918 i wstąpił do tej formacji, w której otrzymał stopień porucznika (starszeństwo od 1 VII 1917). R. został skierowany do Szkoły Podchorążych w Ostrowi Mazowieckiej (jej komendantem był Marian Kukiel), gdzie najpierw zajmował się wydawaniem skryptów (sam napisał trzy), a 22 VIII 1918 objął dowództwo kompanii szkolnej i wykładał fortyfikację.
Podczas służby w Legionach i pobytu w Ostrowi Mazowieckiej, a także w l. n., R. publikował artykuły popularnonaukowe z dziedziny wojskowości na łamach „Wiadomości Polskich”, „Wiarusa” i „Żołnierza Polskiego”. Uczeń R-ego z Ostrowi, dyplomata Jan Gawroński, tak wspomina swego zwierzchnika: «młodziutki, smukły, rycerski, wytwornie elegancki, a twardy i zimny jak stal … Służbista, przejęty zawsze swą odpowiedzialnością, niczego nie lekceważący, każdy drobiazg służby najpoważniej traktuje» („Stefan Rowecki w relacjach”). Dn. 11 XI 1918 na czele kilku ludzi R. wziął do niewoli w okolicach Sądowna kompanię niemiecką, za co otrzymał swój pierwszy Krzyż Walecznych. Pod koniec r. 1918 został R. wykładowcą na «kursie fortyfikacyjnym i minerskim» w Modlinie. Od kwietnia do czerwca 1919 walczył na froncie na odcinku białoruskim w szeregach 34 p.p. Dn. 16 VI 1919 rozpoczął R. naukę w Szkole Wojennej Sztabu Generalnego i otrzymał po zakończeniu kursu (8 lokata) 9 XII 1919 stopień kapitana (starszeństwo od 1 VII 1919), tytuł oficera Sztabu Generalnego oraz nominację na szefa sekcji wyszkolenia i doświadczenia wojennego Oddziału I Naczelnego Dowództwa. Dn. 11 V 1920 został R. odkomenderowany na front do 1 Dyw. Piechoty (DP) Legionów, pod Kijów. Otrzymał tu zadanie uporządkowania rozbitej «brygady rezerwowej», pełnił też m. in. obowiązki dowódcy załogi Kowla. Od czerwca do września 1920 był szefem Oddziału II Dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego, potem Środkowego, następnie Grupy Uderzeniowej gen. Edwarda Śmigłego-Rydza w bitwie warszawskiej (15 VII 1920 został R. mianowany majorem Sztabu Generalnego ze starszeństwem od 1 VI 1920). Od września do listopada 1920 był R. szefem Oddziału III Dowództwa 4 Armii, a od listopada 1920 do lutego 1921 szefem Oddziału II tegoż dowództwa. Od lutego do listopada 1921 pełnił obowiązki szefa sekcji planów i zastępcy szefa Oddziału III Naczelnego Dowództwa. Od 1 XI 1921 do 1 X 1922 uczestniczył w I kursie doszkolenia Wyższej Szkoły Wojennej, co było wyróżnieniem, gdyż kurs był w zasadzie przeznaczony dla pułkowników. Po rozwiązaniu Naczelnego Dowództwa R. pracował jako szef sekcji planów i sekcji ogólnej Oddziału IIIa Biura Ścisłej Rady Wojennej (do r. 1930) i od r. 1924 był członkiem komisji do ustalenia polskiej doktryny wojennej. Od października 1922 odbywał kilkumiesięczny staż w 41 p.p. w Suwałkach.
Od r. 1923 do września 1926 był R. kierownikiem Wydz. Naukowo-Wydawniczego i zastępcą szefa (płk. prof. Wacława Tokarza) Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego w Warszawie. W tym czasie otrzymał awans na podpułkownika (starszeństwo od 15 VIII 1924). Zasługą R-ego było założenie w r. 1924 „Przeglądu Wojskowego”, mającego za zadanie m. in. popularyzację osiągnięć obcej myśli wojskowej (był jego redaktorem do r. 1933). R. należał także do komitetów redakcyjnych „Bellony”, „Sapera i Inżyniera Wojskowego” oraz „Przeglądu Kawaleryjskiego”, działał jako wykładowca w Tow. Wiedzy Wojskowej. W czasopismach fachowych ogłaszał własne rozprawy, publikował przeglądy prac rosyjskich, francuskich i niemieckich, zajmował się też tłumaczeniem prac obcych. O przygotowaniach do przewrotu majowego R. nie był poinformowany, podczas wydarzeń zachował się biernie, ale zamach Józefa Piłsudskiego potępił i podczas jednego z rautów na Zamku otwarcie powiedział Marszałkowi, że gdyby w maju 1926 dowodził oddziałem wojskowym, podążyłby z nim pod Belweder dla obrony prezydenta. Wbrew przewidywaniom owo odważne wyznanie nie przyczyniło się do złamania dalszej kariery wojskowej R-ego. Dn. 1 IX 1926 otrzymał nominację na I oficera sztabu Inspektoratu Armii gen. Józefa Rybaka. Przełożony ten 30 VIII 1927 w opinii służbowej o R-m pisał: «nadzwyczaj ambitny, pracowity, zawsze gotów do ponoszenia odpowiedzialności za swe czyny, posiada b. dużo inicjatywy i umysł praktyczny. … W służbie lojalny i obowiązkowy, pilny, od podwładnych b. wymagający. Oficer o dużej sprężystości cielesnej (myśliwy), o b. dobrej wymowie i b. ruchliwy, ma wszystkie zalety bojowego dowódcy. Wysoka inteligencja, nadzwyczajna bystrość umysłu … Wybitny talent kierowniczy i element na samodzielnego dowódcę. Pełen inicjatywy, energii, samodzielności i stanowczości. Posiada wielki wpływ na podwładnych. … Wybitny oficer SG, który rokuje najlepszą przyszłość, będzie chlubą Armii Polskiej» („Stefan Rowecki w relacjach”).
Poczynając od wojny 1920 r. bardzo gruntownie studiował R. radziecką taktykę i strategię wojenną. Na podstawie doświadczeń tej wojny napisał wespół z Sewerynem Elterleinem popularną broszurę Czerwona Armja Bolszewicka (Jej organizacja, wartość i taktyka) wydaną w Słonimie w r. 1920. W l. 1926–9 opublikował R. kilka bardzo wnikliwych studiów na temat radzieckiej doktryny wojennej, przeprowadzając m. in. analizę regulaminów wojskowych (Zagadnienia regulaminu wojny domowej w Z.S.S.R., „Przegl. Wojsk.” 1926 nr 8, Zagadnienie wojny klasowej, domowej, partyzantki, tamże 1927 nr 13, Charakterystyczne cechy sowieckiego regulaminu, „Bellona” 1928 i nadb. W. 1928, Z rozważań nad przyszłą wojną , „Przegl. Wojsk.” 1928 nr 16, 17, 1929 nr 20). W r. 1928 ukazało się w Warszawie najbardziej znane dzieło R-ego Walki uliczne. Pierwszą część książki stanowi omówienie zasad prowadzenia działań wojskowych podczas walk w mieście, prowadzonych w celu likwidacji rozruchów, drugą – omówienie na kilku przykładach «czerwonej strategii» (powstanie «Spartakusa» w Berlinie w r. 1919, robotników w Hamburgu w r. 1923, komunistów bułgarskich w r. 1923, starcia zbrojne w Tallinie w r. 1924). R. uważał obronę legalnej władzy przed zrewoltowanym tłumem za jedno z najcięższych zadań, jakie wojsko ma do spełnienia. Rzecz znamienna, że Walki uliczne uzyskały bardzo pozytywną opinię w fachowej prasie radzieckiej („Voennyj Vestnik” 1928 nr 47). R. pilnie śledził też niemieckie piśmiennictwo wojskowe. Omawiając tłumaczoną na polski książkę mjr. F. Solfa „Odwet Niemiec czyli wojna w roku 1934” ([b.m.w.] 1922) uznał ją za przejaw «niemieckich dążeń do odwetu, który w pierwszym rzędzie będzie skierowany na nas, Polaków i na naszą sojuszniczkę Francję», a w zakończeniu stwierdzał «Poznawajmy wrogów i czuwajmy» („Kur. Warsz.” 1922 nr z 24 XI). Był też autorem prac dotyczących dziejów oręża polskiego, rozpraw poświęconych taktyce walk piechoty i sposobów przeprowadzania ćwiczeń, a także wartościowych rozważań na temat polskiej doktryny wojennej (Polska źródłem świeżej myśli wojennej, odb. z „Bellony” 1928) i propagandy (Propaganda w przygotowaniu obrony kraju, W. 1933).
Dn. 14 I 1930 otrzymał R. nominację na dowódcę stacjonującego w Lesznie Wpol. 55 p.p., co sam uważał za «duże wyróżnienie». Większość kolegów i podkomendnych z uznaniem wyrażała się o jego pracy na tym stanowisku (negatywną opinię wypowiedział w swych „Pamiętnikach” Jerzy Kirchmayer, W. 1987 s. 287–8). W Lesznie R. awansował na pułkownika (starszeństwo od 1 I 1932). W początkach 1936 r. objął dowództwo Brygady Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) «Podole» z siedzibą w Czortkowie i stworzył z niej jedną z najlepszych jednostek KOP. Dn. 21 IV 1938 został R. dowódcą piechoty dywizyjnej 2 DP Legionów w Kielcach, z którego to przydziału nie był zadowolony, choć samo stanowisko było niezbędnym szczeblem do dalszej kariery. W kwietniu 1939 powołany został R. na kilkutygodniowy kurs dowódców artylerii do Torunia (tu zetknął się m. in. z płk. Stanisławem Tatarem). Zachował się jego dziennik osobisty, w którym pod datą 22 V 1939 zapisał R. opinie własne i kolegów o kilkudziesięciu polskich wyższych dowódcach wojskowych (charakterystyki te z komentarzem Piotra Staweckiego opublikowane zostały w „Odrze” 1985 nr 9). Wezwany po zakończeniu kursu do Warszawy otrzymał R. 10 VI 1939 nominację na dowódcę Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, którą miał dopiero zorganizować i wyszkolić. Decyzja przyszła stanowczo zbyt późno i do wybuchu wojny nie udało się R-emu w pełni wykonać tego zadania.
Na front wyruszył R. 3 IX 1939. Brygada wzięła udział w ciężkich walkach broniąc przepraw na Wiśle pod Annopolem, a potem na Lubelszczyźnie, m. in. w trzykrotnym nieudanym ataku czołgów na Tomaszów Lubelski (18–20 IX). W dn. 20 IX 1939 dowódca Frontu Środkowego gen. Tadeusz Piskor wydał rozkaz zaprzestania walk i złożenia broni. Wraz z kilku osobami R. w ubraniu cywilnym postanowił przedzierać się w kierunku Warszawy zamierzając, po zdobyciu środków finansowych i zabezpieczeniu losów córki i żony, przedostać się na Zachód i tam dalej walczyć. W początkach października 1939 nawiązał R. kontakt ze swym przyjacielem gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim, który stał już na czele stworzonej przez siebie organizacji konspiracyjnej Służby Zwycięstwu Polski (SZP). Ten nakłonił R-ego do pozostania w kraju i powierzył mu funkcję swego szefa sztabu, a zarazem zastępcy. Współpraca obu układała się bardzo harmonijnie. W grudniu 1939 ukazała się anonimowo w Warszawie, jako jedno z pierwszych podziemnych wydawnictw, broszura R-ego Czy wrzesień 1939 r. okrył niesławą naród polski? (przedruk z komentarzem T. Szaroty, „Odra” 1984 nr 2, 3), której celem było przeciwdziałanie nastrojom przygnębienia i «samobiczowania» w obliczu klęski. Datę 4 XII 1939 nosi „Instrukcja dla Obywatela Rakonia” czyli R-ego, podpisana w Paryżu przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego, jako komendanta głównego powołanej do życia 13 XI 1939 tajnej organizacji wojskowej – Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), oraz naczelnego wodza gen. Władysława Sikorskiego. Rozkazem tym R. został mianowany komendantem wojskowym obszaru ZWZ Nr 1 z siedzibą w Warszawie (obejmującego woj. warszawskie, lubelskie, łódzkie i część białostockiego w granicach Generalnego Gubernatorstwa), a także nadano mu prawo mianowania komendantów Obszarów Nr 4 (Kraków), Nr 5 (Poznań) i Nr 6 (Toruń), co oznaczało zwierzchnictwo nad nimi. Meldunki ze stycznia 1940 podpisywał R. jako komendant Obszaru 1 «regulujący sprawy Obszarów 4, 5, 6, i 2» (Białystok). Jednocześnie otrzymał R. polecenie podporządkowania sobie (scalenia z ZWZ) wszystkich działających już w kraju wojskowych organizacji konspiracyjnych. Tym samym rozkazem gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski pseud. Stolarski został powołany na komendanta Obszaru Nr 3 ZWZ we Lwowie. „Instrukcję” przywiózł do Warszawy ok. 5 I 1940 emisariusz Jerzy Feliks Szymański pseud. Konarski. Wywołała ona wielką konsternację; R. kierując się względami lojalności wobec dotychczasowego przełożonego nie chciał podporządkować się rozkazowi, ten jednak go do tego nakłonił. O powierzeniu R-emu tak wysokiej funkcji (16 I 1940 został on mianowany komendantem ZWZ na terenie okupacji niemieckiej) zadecydowało kilka względów. Być może najważniejszym był fakt, że w oczach samego Sikorskiego i jego doradców (gen. Izydor Modelski, gen. M. Kukiel) R., choć piłsudczyk, potrafił zdobyć się na krytyczną ocenę działań swego obozu (wstąpienie do Polskiej Siły Zbrojnej, potępienie zamachu majowego), a po r. 1935 trudno było go zaliczyć do grona wybitnych osobistości sanacyjnych. Wszyscy wymienieni, a także gen. K. Sosnkowski, znali R-ego osobiście i to od dawna, każdy z nich cenił jego przygotowanie fachowe i zdolności. Nie należy też zapominać, że w momencie podejmowania tej personalnej decyzji w Paryżu wiedziano o pozostaniu w kraju tylko kilku wyższych oficerów, do których Sikorski i jego otoczenie mieli zaufanie. Talenty organizacyjne R-ego (był świetnym szefem kwatery prasowej na wielkich manewrach z udziałem Sikorskiego w r. 1925) także odegrały tu pewną rolę. Już w ramach SZP uczestniczył R. w naradach z przedstawicielami działających w podziemiu partii i stronnictw politycznych, a 7 II 1940 wziął udział w inauguracyjnym posiedzeniu powołanego m.in. dzięki jego staraniom Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (PKP) (w pierwszym składzie zasiadali przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej–Wolność, Równość, Niepodległość, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Ludowego; R. nie uczestniczył w obradach PKP od jesieni 1941 do wiosny 1943). Datę 8 II 1940 nosi rozkaz podpisany przez Sikorskiego i Sosnkowskiego podporządkowujący R-emu «wszystkie istniejące na terenie [kraju] organizacje wojskowe». Dn. 3 V 1940 otrzymał R. nominację na generała brygady. Przeprowadzona przezeń w l. 1940–3 akcja scaleniowa, choć nie zakończona pełnym powodzeniem, należy do największych osiągnięć R-ego jako dowódcy wojskowego podziemia w kraju. Wśród innych jego zasług wymienić należy powołanie 20 IV 1940 specjalnej formacji sabotażowo-dywersyjnej – Związek Odwetu (przekształconej we wrześniu 1942 w Kierownictwo Dywersji – Kedyw), współudział w organizowaniu i opracowaniu zasad funkcjonowania propagandy, łączności i wywiadu, a także uczestnictwo w opracowaniu planów powstania powszechnego („Meldunek operacyjny nr 54” z 5 II 1941 oraz „Raport operacyjny nr 154” z 8 IX 1942). Rozkazem wydanym w Libourne we Francji R. został mianowany 18 VI 1940 «pełnomocnym zastępcą Komendanta Głównego (ZWZ) na cały Kraj», zaś 30 VI rozkazem wydanym w Londynie nadano mu tytuł Komendanta ZWZ w Kraju (komendantem głównym ZWZ był do 25 VII 1941 gen. K. Sosnkowski, a po jego odwołaniu funkcję tę przejął osobiście gen. W. Sikorski). W okresie od 3 VII do 13 IX 1940 zasiadał R. w tzw. Zbiorowej Delegaturze Rządu powołanej m.in. dzięki jego inicjatywie i pomyślanej jako centralny i kierowniczy ośrodek konspiracji krajowej (nie uzyskała ona aprobaty władz emigracyjnych). Z dn. 14 II 1942 ZWZ został przekształcony w Armię Krajową (AK), a R. otrzymał stanowisko jej dowódcy.
Kontrowersyjna jest sprawa poglądów społeczno-politycznych R-ego. Zdaniem autora R. miał wyraźne sympatie dla tradycji i programu PPS, był głęboko przekonany o potrzebie przeprowadzenia po wojnie w Polsce reform społecznych i wprowadzenia zasad ustroju demokratycznego. W rozkazie nr 54 z grudnia 1941 R. pisał m.in.: «W Polsce nie powtórzy się już odsunięcie mas ludowych od rozstrzygającego wpływu na sposób rządzenia nimi». W rozkazie nr 64 z września 1942 dodawał: «Polska naprawdę odrodzona to ta, w której zrealizuje się ideał sprawiedliwości społecznej, zapewniającej każdemu należny głos w urządzeniu i gospodarce Kraju, uniemożliwiającej wyzysk, zapewniającej każdemu słuszny udział we wciąż pomnażanych materialnych i kulturalnych dobrach. O taką Polskę toczymy dziś bój». W historiografii spotyka się jednak także opinie, że poglądy społeczno-polityczne R-ego nie były wykrystalizowane, a jego wypowiedzi w tym względzie należy traktować przede wszystkim jako taktyczne posunięcia (E. Duraczyński). Nie ulega kwestii, że R. był przekonany o agenturalnym charakterze działań podejmowanych w Polsce przez ugrupowania komunistyczne, a potem przez Polską Partię Robotniczą. Konsekwentnie stał na stanowisku nienaruszalności granicy ryskiej i był zwolennikiem teorii «dwóch wrogów», ale dostrzegał też konieczność ułożenia w przyszłości modus vivendi ze wschodnim sąsiadem mając nadzieję, że może do tego dojść przy następcach Stalina. Jako komendant ZWZ w kraju zarówno przez czynniki polityczne w łonie konspiracji, jak i przez prof. Stanisława Kota, głównego doradcę politycznego naczelnego wodza, R. był oskarżany o faworyzowanie w ZWZ piłsudczyków oraz propagowanie kultu Marszałka (m. in. sprawa przeforsowania głośnego artykułu przygotowanego na jego polecenie przez Jana Rzepeckiego w „Insurekcji” w maju 1941 z okazji rocznicy śmierci Piłsudskiego). R. odpierał te zarzuty argumentując, że nikomu nie może odmówić prawa uczestnictwa w walce z okupantem i wyjaśniając, że władze niemieckie właśnie w tym czasie wydały rozporządzenia nakazujące usuwanie wszelkich pamiątek po Piłsudskim, gdyż te mogły «dążeniu narodowemu Polaków dodawać dalszego impulsu».
Do konfliktów R-ego z Delegaturą Rządu RP na Kraj dochodziło przede wszystkim na tle organizowania przez ZWZ–AK wojskowej administracji zastępczej (krypt. Teczka) dublującej struktury podziemnych władz cywilnych tworzonych przez Delegaturę. Należy dodać, że rząd emigracyjny nigdy nie sprecyzował podziału kompetencji pomiędzy komendantem ZWZ w kraju (potem dowódcą AK) a delegatem Rządu. Zatarg z naczelnym wodzem wywołał meldunek R-ego z 15 IX 1941, w którym komunikował on o «wysoce ujemnym wrażeniu», jakie wywarła w kraju wiadomość o odejściu «od pracy wojskowej» gen. K. Sosnkowskiego. Meldunek ten potraktowany został jako naruszenie dyscypliny wojskowej. Prawdopodobnie z taką samą oceną spotkałaby się rozmowa prywatna R-ego z marszałkiem E. Śmigłym-Rydzem, która wedle relacji Marii Bauer miała odbyć się w jej warszawskim mieszkaniu w listopadzie 1941; o tym fakcie brak jednak informacji w meldunkach R-ego do Sikorskiego. Jesienią 1942 stanął R. na czele Kierownictwa Walki Konspiracyjnej i podjął decyzje w sprawie wzmożenia walki zbrojnej z okupantem, nasilenia sabotażu oraz działań dywersyjnych (akcja «Wieniec» I – dn. 7/8 X 1942). Opierając się na doświadczeniach z listopada 1918 R. przypuszczał, że i pod koniec drugiej wojny światowej dojdzie do rozkładu armii niemieckiej, a podczas wywołanego wówczas powstania powszechnego uda się ją zneutralizować. Stąd w ramach propagandowej, dywersyjnej akcji «N», do której R. przywiązywał duże znaczenie, zamierzano podsycać rozdźwięki pomiędzy Wehrmachtem a SS i policją, zaś w rozkazach dotyczących zwalczania wroga R. polecał uderzać przede wszystkim w przedstawicieli aparatu terroru, nie zaś w żołnierzy regularnej armii.
Rankiem 30 VI 1943 R. został aresztowany w Warszawie przy ul. Spiskiej 14 m. 10. Trudno dziś w pełni wyjaśnić kulisy tego wydarzenia i z całą pewnością ustalić osobę zdrajcy (najprawdopodobniej był nim Eugeniusz Świerczewski, podkomendny R-ego w l. 1920–21). Nie jest wykluczone, że do dekonspiracji R-ego przyczyniła się głównie Abwehra, choć samo aresztowanie przeprowadziła ekipa gestapo. Wieczorem 30 VI lub w nocy na 1 VII R. przewieziony został samolotem do Berlina i osadzony w kazamatach centrali gestapo na Prinz-Albrecht-Strasse. Datę 10 VII 1943 nosi „Akten-Notiz” z rozmowy Himmlera z Hitlerem na temat ewentualnego wykorzystania R-ego do gry politycznej, który to projekt Hitler, wskazując na przykład Piłsudskiego, odrzucił. Pomiędzy 16 a 20 VII 1943 został R. osadzony w tzw. Zellenbau obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Nawiązał on tam kontakt z uwięzionym oficerem polskiego wywiadu kpt. Alfonsem Jerzym Jakubiańcem i więźniami ukraińskimi (m. in. ze Stepanem Banderą). W obozie odwiedzali R-ego prowadzący jego sprawę z ramienia RSHA (Reichssicherheitshauptamt) SS Sturmbannführer H. Thomsen oraz szef departamentu IV (gestapo) SS Gruppenführer H. Müller, obaj, być może poza plecami Himmlera, starali się nakłonić R-ego do współpracy, proponując udział w «krucjacie antybolszewickiej». R. kategorycznie te oferty odrzucał. Dwukrotnie przygotowywał ucieczkę z obozu (raz nie udała się próba przekupienia strażnika, drugi raz zbyt silna była eskorta wioząca R-ego na badania lekarskie do Berlina 7 XII 1943). Zachowała się korespondencja obozowa R-ego z kuzynką Haliną Królikowską, przebywającą w Warszawie, prowadzona za pomocą «poczty Gestapo» (opublikowana z komentarzem T. Szaroty, „Odra” 1988 nr 1), z której wynika, że podczas pobytu w Sachsenhausen R. ciężko chorował (prof. Witold Rudowski podejrzewa wrzód dwunastnicy). Wiadomość o mianowaniu R-ego generałem dywizji 1 I 1944 nigdy do niego nie dotarła. Wszystkie próby interwencji podejmowane przez rząd emigracyjny u władz brytyjskich (m. in. u W. Churchilla) i amerykańskich, dotyczące wymiany R-ego na więźniów niemieckich, zakończyły się niepowodzeniem. W pierwszych dniach po wybuchu powstania warszawskiego, prawdopodobnie pomiędzy 2 a 7 VIII 1944, R. został zamordowany na specjalny rozkaz Himmlera, prawdopodobnie na terenie krematorium obozu Sachsenhausen. Dokładna data śmierci i miejsce pochowania R-ego nie są znane. Był odznaczony m.in. Krzyżem Virtuti Militari kl. V, IV, Orderem Polonia Restituta kl. IV, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych (8 lub 9-krotnie), Złotym Krzyżem Zasługi, francuską Legią Honorową kl. IV, amerykańskim Legion of Merit kl. II (nadanym pośmiertnie 17 VIII 1984).
Nazwisko R-ego noszą ulice m.in. w Ciechanowie, Krakowie, Lesznie Wpol., Piotrkowie Trybunalskim, Poznaniu i Tomaszowie Lubelskim, most i szkoła podstawowa w Warszawie, statek szczecińskiej Polskiej Żeglugi Morskiej oraz liczne drużyny harcerskie. Tablice pamiątkowe znajdują się w Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie i Sachsenhausen.
R. był dwukrotnie żonaty: od r. 1920 z Haliną Sabiną z Paszkowskich i od r. 1932 z Eugenią z Fedorowiczów, 1.v. Borzychowską (od r. 1940 był z nią w separacji); w pierwszym małżeństwie miał córkę Irenę (ur. 1921) Rowecką-Mielczarską, autorkę wspomnień o ojcu.
Postać R-ego występuje w powieściach: H. Auderskiej „Miecz Syreny” (W. 1980), L. Bartelskiego „Krwawe skrzydła” (W. 1975), G. Zycha „Rapsod 39” (W. 1976); zbeletryzowaną biografię napisał C. Leżeński – „Bez buławy. Generała «Grota» żołnierski los” (W. 1988). R. jest bohaterem filmu Grzegorza Królikiewicza pt. „O coś więcej niż przetrwanie” (1978) emitowanego w r. 1981 w TV (jako R. występuje tu Ryszard Filipski).
Enc. Wojsk.; Enc. Współczesna PWN, W. 1957 (S. Płoski); Kryska-Karski–Żurakowski, Generałowie; Kunert, Słown. konspiracji warsz., I; Łoza S., Czy wiesz, kto to jest?; – Buczek L., Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945, Londyn 1975; Chmielarz A., Kunert A. K., Spiska 14, W. 1983 (fot., bibliogr.); Duraczyński E., Kontrowersje i konflikty 1939–1941, W. 1977; tenże, Stefan Rowecki komendant Armii Krajowej, „Polityka” 1968 nr 27 (fot.); tenże, Stosunki w kierownictwie podziemia londyńskiego (1939–1943), W. 1966; Głowacki L., Sikorski A., Kampania wrześniowa na Lubelszczyźnie w 1939 roku, L. 1966; Jankowski S. M., Generał Stefan Rowecki Grot, Kr. 1981; Prus E., Generał Rowecki „Grot” i ludzie Bandery, „Życie Liter.” 1974 nr 2; Rudowski W., Ostatnia choroba generała Stefana Grota-Roweckiego (1895–1944), „Arch. Hist. Med.” 1983 nr 4 s. 487–502; Szarota T., Stefan Rowecki „Grot”, Wyd. 2, W. 1985 (fot.); Szubański R., Polska broń pancerna 1939 roku, W. 1982; Terej J. J., Na rozstajach dróg, Wyd. 2, Wr. 1980; [Tryc R.] Tarski R., Tajemnica Generała Grota, W. 1969; W pięćdziesięciolecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Pod red. W. Chocianowicza, Londyn 1969; Żenczykowski T., Generał Grot u kresu walki, London 1983 (fot.); – AK w dokumentach, I–III; Aresztowanie i śmierć generała „Grota”. Zeznanie gestapowca (H. Thomsena), Oprac. A. Chmielarz i A. K. Kunert, „Kierunki” 1983 nr 28; Generał Grot-Rowecki o sobie, Oprac. J. R. Korab-Żebryk, „Więź” 1981 nr 6 s. 97–113; Korespondencja generała „Grota” z Sachsenhausen, Oprac. T. Szarota, „Odra” 1988 nr 1 s. 56–66; Rowecka-Mielczarska I., Ojciec, W. 1985 (fot.); Rowecki S., Wspomnienia i notatki, czerwiec–wrzesień 1939, W. 1957; tenże, Wspomnienia i notatki autobiograficzne 1900–1939, Oprac. A. K. Kunert i J. Szyrmer, W. 1988 (bibliogr. prac R-ego); Sprawozdanie z przebiegu aresztowania „Grota”, Oprac. A. Chmielarz i A. K. Kunert, „Odra” 1986 nr 3 s. 55–64, nr 4 s. 52–60; Stefan Rowecki w relacjach, Pod red. T. Szaroty, W. 1988 (bibliogr.); – CA KC PZPR: Zespoły Delegatury Rządu RP na Kraj oraz Armii Krajowej; Materiały w zbiorach CAW i Arch. MSW; – Antosch A., Działalność konspiracyjna gen. Stefana Roweckiego, 1970 (mszp. pracy magisterskiej w posiadaniu brata Stanisława Roweckiego); – Informacje córki Ireny Roweckiej-Mielczarskiej, brata S. Roweckiego, kuzynki Haliny Królikowskiej, łączniczki Elżbiety Frądzyńskiej-Zboińskiej, Józefa Rybickiego, Antoniego Sanojcy, Michała Roli-Żymierskiego.
Tomasz Szarota